Duurzame innovaties van binnenuit
De wereld verandert, het onderwijs verandert mee. Maar wie bepaalt wat er moet veranderen en op welke manier? Leerkrachten moeten hun verantwoordelijkheid nemen bij de regie van veranderingen, zo wordt vaak gezegd. Maar hoe doe je dat als er een kloof bestaat tussen de werkvloer (de leerkrachten die de ideeën hebben) en de top (de beleidsmakers en managers die over de middelen beschikken om de ideeën mogelijk te maken)? ‘Eigenaarschap’ is een kernbegrip. Maar hoe kun je eigenaar zijn van veranderingen die door anderen zijn bedacht en ontwikkeld?
De school als verdraaide organisatie
Iedereen is het er wel over eens dat de leerling centraal moet staan in ons onderwijs. Toch is het soms lastig dit in de praktijk waar te maken. Leerkrachten klagen dat ze het drukker hebben met allerlei van bovenaf opgelegde verplichtingen, dan met lesgeven. Schoolleiders moeten zich aan het beleid van het bestuur houden, bestuurders zijn gebonden aan Den Haag. Beleidsmakers en inspecteurs staan vaak zo ver af van de dagelijkse praktijk dat zij zich vooral richten op Cito-scores en andere opbrengstindicatoren in plaats van dat ze in gesprek gaan met leerkrachten en leerlingen.
De systeemwereld is de afgelopen decennia steeds belangrijker geworden in het onderwijs: doelen die je moet realiseren, procedures waar je je aan moet houden, Cito-toetsen die een goede score moeten opleveren, audits die goed moeten verlopen, schoolplannen die op tijd klaar moeten zijn, formats en vragenlijsten die meermalen per jaar moeten worden ingevuld, pest- en andere protocollen die moeten worden nageleefd, administratie die moet worden bijgehouden, enzovoort.
Hierdoor worden, zo zegt Wouter Hart in zijn boek Verdraaide Organisaties, de aandacht en de denkrichting van de organisatie verschoven van de leefwereld (dat wat er in de klas gebeurt) naar de systeemwereld. Uiteindelijk wordt ook de leerkracht verleid om diens interesse beetje bij beetje te verleggen van de leerling naar het interne systeem en alle afspraken die daaromtrent gemaakt zijn, omdat hij op die systeemwereld wordt afgerekend. Pas als de systeemwereld af is, wordt weer aandacht gegeven aan de leefwereld. Wouter Hart spreekt daarom over ‘verdraaide organisaties’.
Natuurlijk is het goed dat er een inspectie is, want geen enkel kind verdient een zwakke school of een zwakke leerkracht. En protocollen en formats kunnen heel handig zijn om zaken voor elkaar te krijgen. De vraag is echter: waar ligt de focus? Denkt jouw school vanuit de systeemwereld of vanuit de bedoeling? Kortom: staat het kind centraal of gaat het vooral om cijfers, protocollen en formats? Klopt het bij jou of werk je in een ‘verdraaide organisatie’?
De bedoeling van ons onderwijs ligt in de ontwikkeling van kinderen en is niet in afspraken, regels, cijfers en formats te vangen.
Samen op expeditie
Alle onderzoeken wijzen in dezelfde richting: om duurzame innovaties in het onderwijs te bewerkstelligen moeten leerkrachten meer zeggenschap krijgen over het beleid van de school.
Effectieve veranderingen hebben in onze opvatting daarom het karakter van een expeditie: innoveren en vernieuwen, niet door van bovenaf te bepalen wat er moet gebeuren, maar veranderen van binnenuit door op onderzoek uit te gaan, nieuwe dingen te ontdekken en door te voeren in de dagelijkse praktijk. Samen met leerkrachten onderzoeken hoe ze hun ambities kunnen realiseren en zich voortdurend kunnen verbeteren, door samen te werken en zich open te stellen voor de buitenwereld. Samen met bestuurders en schoolleiders zoeken naar een nieuwe balans tussen sturen en loslaten. Versterken van het samenspel tussen bestuurders, schoolleiders en leerkrachten, je bent immers met elkaar verantwoordelijk voor het klimaat en de cultuur binnen de school en voor de kwaliteit van het onderwijs.
Neem je verantwoordelijkheid en zet de eerste stap
We dagen beleidsmakers en besturen uit om leerkrachten serieuzer te nemen dan ooit tevoren. We dagen leerkrachten uit om als collectief op te staan en samen met collega’s aan de slag te gaan. Wij dagen schoolleiders uit om hier de noodzakelijke verbindende rol in te vervullen. Zet innovatie op de agenda. Discussieer samen over kernvragen als: welke doelen willen wij dit jaar realiseren? Bereiken we daarmee al onze leerlingen? Wat hebben wij als leerkrachten nodig om dit waar te maken? Als het samen lukt om dat ene doel op de agenda te zetten of dat ene kind te bereiken waar we al zolang over praten, dan is de eerste stap gezet.
Dit blog is een verkorte weergave van het artikel ‘Terug naar de bedoeling van het onderwijs – duurzame innovaties van binnenuit’ (.PDF) dat is gepubliceerd in SchoolManagement totaal.
